آموزش طبایع و مزاج ها

اصول طب قديم
1ـ اجزاء تشكيل دهنده جهان در تحت نظم آهنگ خاصي هستند و قوانين مشخص و ثابتي بر آنها حكم‏فرما مي‏باشد.

2ـ جهان دريك مجموعه واحد و محدود و منظم قرار دارد.

3ـ يك جسم هر قدر كه به مبدأ توليد وجود خود (مبدأ نور) نزديك گردد داراي حرارت بيشتري خواهد شد و اين حرارت از حركت به وجود آمده و مبدأ وجود جسم حركت مي‏باشد.

دراثر حرارت به دليل ايجاد انبساط و گستردگي و در نتيجه يك جسم هر چقدر به مبدأ نزديك ‏تر باشد منبسط ‏تر و گرم‏ تر خواهد بود و بالعكس

هرچقدر اين فاصله بيشتر آن باشد در نتيجه آن جسم خشك‏تر و شكننده‏ تر مي‏باشد و در نتيجه قابل تجزيه و تكثير مي‏گردد و باعث تكثير مي‏شود وشكل آن نيز مختلف مي‏گردد.

4ـ عالم دنيا (عالم زمين) پايين‏ترين مرتبه وجود مي‏باشد كه سردترين و خشك‏ترين مي‏باشد و دراين عالم اجسام قابل تجزيه و تكثير مي‏باشند.

5- اساس ساختمان جهان بر اساس چهار صفت می باشد که این صفات چهارگانه دو به دو متضاد يكديگرند: الف) حرارت ب) برودت  ج) رطوبت  د) يبوست

6ـ ازمخلوط دوبه دو صفات چهارگانه طبايع اجسام و عناصر به وجود مي‏آيد كه بدين قراراست: الف ) سرد و خشك  ب) سرد و تر ج) گرم وتر   د) گرم وخشك

7- موجودات از لحاظ شباهت ظاهري به طريق زير دسته‏بندي مي‏گردد:

جامدات كه نماينده آنها زمين (خاك) است.

مايعات كه نماينده آنها آب است.

گاز يا بخارات كه نماينده آنها هوا است.

نيروها كه نماينده آنها آتش و نور است.

عناصر چهارگانه:

خاک:

جسمی است ساده و دارای سنگینی مطلق که در مرکز سایر عناصر قرارگرفته است. این جسم ثابت و ساکن است اما به لحاظ سرشت طبیعی خود، به سوی مرکز خویش گرایش دارد.

 

آب:

جسمی است ساده و روان و دارای سنگینی زیاد. موضع طبیعی آن طوری است که خاک را در بر می گیرد و همواره به سوی مرکز آن در حرکت است.

 

هوا:

جسمی است ساده و دارای سبکی زیاد. بالاتر از آب و پائین تر از آتش واقع است و همواره به هر سوی در حرکت است.

 

آتش:

جسمی است ساده و روشن ودارای سبکی مطلق. بالاترازهمه عناصردیگرقراردارد و همواره در جهت عکس مرکز خود حرکت می کند.

 

طبقه بندی عناصرچهارگانه از لحاظ وزن:

آتش    =  سبک مطلق

هوا     =  سبک زیاد

آب      =  سنگین زیاد

خاک   =  سنگین مطلق

 

8- درسلسله موجودات هرچه از طرف جامدات به طرف گاز و نور پيش برويم هم وزن ملكولي وهم درجه تكاشف آنها كمتر مي‏گردد.

جامدات وخاك، فشرده‏ترين، كثيف‏ترين و پايين‏ترين موجودات و آتش ونورگسترده‏ترين، لطيف‏ترين و عالي‏ترين موجودات هستند.

 

 ازلحاظ خواص اشياء فوق با توجه به  خاصيت طبايع مي‏توان گفت:

« آتش » داراي صفت گرمي و خشكي مي‏باشند.

« هوا » داراي صفت گرمي و تري مي‏باشد.

« آب » داراي صفت سردي و تري مي‏باشد.

« خاك » داراي صفت سردي و خشكي مي‏باشد.

 

10ـ موجودات زميني و عناصر در اثر گردش افلاك (4گردش) به وجود آمده ‏اند:

 درگردش اول طبيعت‏هاي مفرده، يعني حرارت و يبوست و برودت و رطوبت به وجود آمده است.

در گردش دوم اين چهار طبيعت با هم ممزوج شده و از امتزاج دو به ‏دوي آنها با هم آتش، هوا، آب و خاك به وجود آمده‏اند كه عناصر اوليه تشكيل دهنده كره ‏زمين و ساير كرات مشابه هستند.

در گردش سوم موجودات مركب به وجود آمده‏اند كه درمرحله اول معادن توليد شده‏اند، و آنها را اولين مركب گويند و در مرحله بعدی نباتات و حیوانات به وجود آمده اند که به آنها دومین مرکب گویند ومجموع آنها خوراك انسان را تشكيل مي دهند. ‎‏

در چهارمين گردش افلاك يعني آخرين مرحله تكامل وجود تا حال، حيوان ناطق يعني انسان به وجودآمده است كه آن را سومين مركب مي‏دانند.

11ـ مقصود از اركان همان عناصر چهارگانه مي‏باشد: آتش، هوا، آب و خاك.

 مقصود از مزاج، تركيب و امتزاج عناصر مي‏باشد كه قابل تفكيك نمي‏باشد و كيفيت جديدي به وجود مي‏آورد.

باید دانست که هر فردی دارای مزاجی است مربوط به خود که با مزاجهای دیگر افراد متفاوت است.

 

 

دانشمندان طب گیاهی معتقدند:

 همانطوریکه افراد بشر از حیث شکل،اندام، قد، وزن و صورت ظاهری تفاوت دارند از حیث وضعیت بدنی نیز مختلف اند و این اختلاف به علت موادی است که بدن آنها را می سازد، ورود روزانه اجزاء و مواد مختلف به بدن باعث به وجود آمدن مزاج می شود.

لذا میتوان گفت که مزاج حالت فعالیت کل بدن یا اجزای بدن است. به عبارت دیگر حالت و وضع بدنی هر فرد را مزاج گویند.

 

مزاج ها دو دسته هستند:

 

الف) مزاج‏‏‏‏هاي مفرد كه دو تای آنها در طبيعت با هم برابر هستند ولي سومي از چهارمي قوي‏تر مي‏باشد. مثلاً اگر گرمي و سردي مساوی باشد و خشكي بر تري غلبه نمايد، گويند مزاج خشك است.

تعداد مزاج‏هاي مفرد چهار تا مي‏باشد: گرم، سرد، خشک و مرطوب.

گرمی را به علت وجود انرژی

سردی را به علت تفرق و ضعف

خشکی را به علت افزایش املاح در بدن

رطوبت را به علت جمع شدن مایعات در سلولهای بدن  می دانند.

ب) دسته دوم مزاج‏هاي مركب مي‏باشند که دو صفت به صورت غالب مي‏باشند و دو صفت مغلوب و در نتيجه چهار مزاج مركب باشد:

 گرم و خشك، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشك.

دركل نه نوع مزاج خواهيم داشت، چهارتا مفرد و چهار تا مركب و يكي معتدل مي‏باشد.

12ـ مقصود از اخلاط كه جمع خلط است، جسم ‏تر و سيالي است كه از استحاله و دگرگوني خوراك‏ها در بدن انسان به وجود مي‏آيد و در بدن در گردش مي‏باشد به آن صفرا يا زرداب و دم يا خون و بلغم يا خون سفيد و سودا يا زرداب سوخته نامند.

 

 

اخلاط چهارگانه:

فلاسفه و پزشکان طب قدیم معتقدند که چون بشر از مایع نطفه دار بوجود آمده است، به همین علت عصاره ها و طبایع، عناصر اصلی تشکیل دهنده بدن هستند.

یعنی اینکه تن موجودات زنده و از جمله انسان نیز از چهار عنصر که به اخلاط چهارگانه معروفند تشکیل شده است.

بقراط و پزشکان پس از او که پیرو مکتب وی بوده اند، هم فیزیولوژی کلی خود را بر اساس نظریه اخلاط چهار گانه استوار کرده اند. آنان معتقد بوده اند که بدن آدمی و جانداران دیگر مشتمل بر مایعات مختلفی است که زندگی بدان وابسته است و در زندگی اهمیت فراوان دارند.

به عقیده جرجانی: خلط رطوبتی است که درون بدن مردم روان و جایگاه طبیعی آن رگها و اندام هایی است که میان تهی باشد مانند معده، جگر، طحال و کیسه صفرا و این خلط از غذا ناشی می شود.

طبق نظر قدما اخلاط به دو گروه نیکو(طبیعی ) و بد (غیرطبیعی) تقسیم میشوند:

 

الف- اخلاط نیکو (طبیعی):

اخلاطی هستند که برای بدن منفعت دارند و جایگزین آنچه بدن از دست داده می شوند و کمبودها را جبران می کنند.

ب- اخلاط بد (غیرطبیعی):

اخلاطی هستند غیرمفید و زاید که سودی برای بدن ندارند وباید بدن را بوسیله دارو و اخلاط نیکو از آنها پاک گرداند.

 

13- اخلاط چهارگانه عبارتند از:

1- سودا:

ماده ای است سیاه رنگ که در جگر تولید می شود و جایگاه اصلی آن طحال است.

طبع آن مانند خاک سرد و خشک و مزه آن گس متمایل به تلخی است.

سودا بعد از تولید در جگر به دو بخش طبیعی و غیرطبیعی تقسیم می شود.

سودا طبیعی همان رسوباتی است که در خون ایجاد می گردد و تیرگی خون از آن است. مزه آن بین شیرین و گس و متمایل به تلخ است.

سودای طبیعی بعد از تراوش از جگر دو قسمت می شود، قسمتی که همراه خون است وجود آن باعث در خون باعث نیرومندی و استحکام آن می شود و نیز سبب تغذیه استخوان ها می شود

قسمت دیگر سودای طبیعی از خون خارج می شود و به طحال می رود و دو کار انجام می دهد:

1- سبب تقویت دهانه معده می شود

2- دهانه معده را بوسیله ترشی خود تحریک می کند سبب آگاهی انسان از گرسنگی و تحریک اشتها می شود.

 

2- بلغم:

مایعی است که در معده تولید می شود و در بدن جایگاه خاصی ندارد و در تمام سطح بدن همراه با خون در جریان است.

بلغم نیز بر 2 نوع می باشد: طبیعی و غیر طبیعی

بلغم طبیعی در روند طبیعی خویش به خون تبدیل می شود. در واقع بلغم خون خامی است که در صورت پخته شدن به خون تبدیل میشود.مزه این نوع بلغم شیرین است و طبع آن سرد و تر است.

وجود بلغم برای اندامهای بلغمی مانند مغز و اندام های پر حرکت مانند مفاصل ضروری است زیرا وقتی اندام های بدن از جذب مواد غذائی محروم می گردند، به وسیله حرارتی که بلغم ایجاد می کند نیرو می گیرند.

 

3- خون

خون مایعی است سرخ رنگ، گرم و مرطوب و جایگاه آن در کبد است و از طریق رگها در سطح بدن پخش می شود و عامل رسیدن غذا به اندام ها است.از این نظر خون برترین و مفیدترین اخلاط در بدن است.

خون نیز به دو بخش طبیعی و غیرطبیعی تقسیم می شود.

خون طبیعی خونی است سرخ رنگ، بسیار شیرین، دارای طبیعتی گرم و تر و عاری از بوی بد.

خونی که از جگر خارج می شود و به قلب برده می شود بدلیل آنکه حامل مواد غذائی و سودا و صفرا و بلغم است، غلظتش زیاد است. این خون در فاصله جگر تا قلب، آب اضافی و مقداری از سودا و صفرا و بلغم خویش را از دست داده و سرختر و روشن تر و روانتر از خون قبل می شود.

 

4- صفرا:

مایعی زرد رنگ، تلخ و دارای طبع گرم و خشک است. این خلط درجگر تولید      میشود و جایگاه آن در کیسه صفرا است.

صفرا به دو بخش طبیعی و غیر طبیعی تقسیم می شود.

صفرای طبیعی که همان کف خون است، رنگش مانند خون سرخ است .

صفرا مانند خون برای اندام های بدن لازم و ضروری است. صفرا به خون لطافت می بخشد و عبور آن را از مویرگها و مجاری باریک امکان پذیر میسازد.

همچنین شش اندامی است که نیازش به صفرا بیش از اندام های دیگر است زیرا صفرای طبیعی خون، کمک کننده خوبی در عمل دم و بازدم است.

صفرا سبب شستن روده ها از بلغم می شود(ضد بلغم) و نیز باعث تحریک ماهیچه های مقعد در انتهای دستگاه گوارش می شود و در نتیجه سبب احساس رفع قضای حاجت به انسان دست می دهد.

14- طبق نظر رازی اگر مقداری از خون را در ظرفی شیشه ای بریزیم و آن را مدتی به حال خود واگذاریم، خواهیم دید که مایع مورد آزمایش به چهارطبقه تقسیم می شود:

الف) طبقه زیرین که دارای رنگی سیاه و چون دُرد در کف ظرف ته نشین می شود، سودا است که از فیبرین خون لخته شده و گلبول  های قرمز رسوب یافته تشکیل شده است.

ب) طبقه دوم که رنگ آن روشن تر از طبقه زیرین است و حالتی شبیه به سفیده تخم مرغ دارد،بلغم است که از گلبول های سفید و پلاکت ها تشکیل می شود.

ج) طبقه سوم که بعلت وجود هموگلوبین، دارای رنگی قرمز خواهد بود و خونابه را تشکیل می دهد، خون ( دَم ) است.

د) طبقه روئین که کف مانند است و دارای رنگی زرد می باشد، صفرا است.

15- مشابهت عناصر و اخلاط چهارگانه:

با توجه به طبقات چهارگانه اخلاط و مقایسه آن با طبقات عناصرچهارگانه،خواهیم دید که مشابهت نزدیکی در آنها وجود دارد.

جالینوس بر اساس جایگاه خاص اخلاط چهارگانه در خون و شباهت آن با جایگاه عناصر چهارگانه در طبیعت، هر یک از اخلاط  را با یکی از عناصر شبیه دانسته است. بدین صورت که:

عنصر            خلط               وزن

آتش     =      صفرا     =    سبک مطلق

هوا      =      خون      =    سبک زیاد

آب       =       بلغم      =   سنگین زیاد

خاک    =       سودا     =  سنگین مطلق

در حقیقت این نظر مشترک همه دانشمندان طب قدیم بوده است و اساس طب قدیم بر پایه آن استوار است.

فلاسفه طب قدیم علاوه بر تشابه وزنی بین عناصر و اخلاط، وجود تشابه دیگری را بین آنها قایل شده اند:

خلط             عنصر          صفت

صفرا      =    آتش   =   گرم و خشک

خون       =     هوا   =    گرم و تر

بلغم        =     آب    =   سرد و تر

سودا      =    خاک   =  سرد و خشک

دراصطلاح طب قدیم این خصوصیات را امزجه و خصوصیت هر خلط را مزاج گفته اند

که مهمترین اصل طب قدیم را تشکیل می دهد.

 

 

در دوره آموزشی طبایع و مزاج ها که در آموزشگاه آرتیمان در شهر مشهد برگزار میشود، نکات مهم و کاربردی طبایع و مزاج ها توسط اساتید برجسته این رشته ارائه میشود.